راهکارهای کاهش ترس از مدرسه
سلامت روان کودکان
راهکارهای کاهش ترس از مدرسه
ترس از مدرسه یکی از رایجترین نگرانیهای دوران کودکی است که ممکن است والدین را نیز سردرگم و نگران کند. برخی کودکان صبحها با دلدرد یا حالت تهوع از خواب بیدار میشوند، بعضیها بهانه میگیرند که نمیخواهند بروند و گروهی دیگر دچار اضطراب شدید از محیط مدرسه یا جدایی از والدین میشوند. این احساس، هرچند طبیعی به نظر میرسد، اگر ادامهدار باشد میتواند تأثیر قابل توجهی بر رشد اجتماعی، پیشرفت تحصیلی و سلامت روان کودک بگذارد.
شناخت دقیق دلایل ترس از مدرسه و استفاده از راهکارهای علمی و عملی برای کاهش آن، نخستین گام در ایجاد احساس امنیت و آرامش در کودک است. در ادامه، به بررسی مهمترین علل ترس از مدرسه و روشهای مؤثر برای کنترل و درمان آن میپردازیم.
مدرسه برای کودک من ترسناک است؛ چرا؟
در بهترین حالت، مدرسه میتواند محیطی مثبت و لذتبخش برای یادگیری باشد، جایی که کودک در کنار دوستان مدرسهای و معلمانی الهامبخش قرار میگیرد. اما برای برخی از دانشآموزان، مدرسه و محرکهای مرتبط با آن میتواند منبع رنج و ترس شود. نخستین بار در دههٔ ۱۹۴۰ میلادی به این پدیده با عنوان «فوبیای مدرسه» اشاره شد. امروزه این پدیده با نامهای «امتناع از مدرسه» یا «اجتناب از مدرسه» شناخته میشود.
فوبیای مدرسه، امتناع از مدرسه یا اجتناب از مدرسه به پریشانی مداوم یا دوریکردن کودک از حضور در مدرسه اشاره دارد. به عبارتی، ترس از مدرسه بهمعنای هراس شدید از مدرسه است که مدت طولانی با کودک باقی میماند. غیبت کودک یا حاضر نشدن او بهطور کامل در مدرسه بدون هیچ دلیل موجه یا قابلقبول هم، اجتناب از مدرسه در نظر گرفته میشود. این وضعیت یک تشخیص بالینی مستقل در «راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی» (DSM-5) نیست، اما برخی از متخصصان سلامت آن را مشابه فوبیاهای خاص در نظر میگیرند. فوبیای مدرسه یا امتناع از مدرسه معمولا با سایر اختلالات اضطرابی مانند اختلال اضطراب فراگیر (GAD)، اختلال وسواس فکریـعملی (OCD)، اختلال نافرمانی مقابلهای (Oppositional Defiant Disorder)، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و اختلال اضطراب اجتماعی، و همچنین افسردگی همراه است. نام دیگر فوبیای مدرسه، دیداسکالینوفوبیا (didaskaleinophobia) است.
بسیاری از کودکان در مقاطعی تمایلی به رفتن به مدرسه ندارند. اما کودکانی که دچار ترس از مدرسه هستند، تنها با فکر رفتن به مدرسه احساس ناامنی یا اضطراب میکنند. آنها حتی ممکن است از نظر جسمی بیمار شوند. ترس از مدرسه در کودکان اغلب باعث میشود آنها روزهای زیادی را بدون دلیل مشخص یا بهعلتهایی مبهم از مدرسه غیبت کنند.
برآورد میشود که بین ۲ تا ۵ درصد از همه کودکان در سنین مدرسه دچار اجتناب از مدرسه باشند. شیوع این پدیده میان پسران و دختران مشابه است و هیچ تفاوتی در نرخ شیوع این پدیده میان طبقات مختلف اجتماعیـاقتصادی گزارش نشده است.
اگرچه اجتناب از مدرسه در همه سنین دیده میشود، در کودکان ۵ تا ۶ساله و ۱۰ تا ۱۱ساله شایعتر است. اوج آن در سنین ۵ تا ۶ سال و ۱۴ تا ۱۵ سال مشاهده میشود. با این حال، میانگین سن ابتلا حدود ۱۰ سال است. هرچه کودک مدت طولانیتری از مدرسه دور بماند، بازگشت به آن دشوارتر خواهد بود.
ترس از مدرسه: اجتناب مزمن و حاد
راهکارهای کاهش ترس از مدرسه
در اجتناب مزمن کودک سابقهای طولانی در غیبت از مدرسه دارد؛ گاهی ریشه این موضوع به همان سالهای ابتدایی ورود به مدرسه و بیثباتیهای آن دوران برمیگردد.
اجتناب حاد از مدرسه معمولا با یک دوره مشخص و ناگهانی از غیبت همراه است. این حالت اغلب پس از یک دوره غیبت موجه رخ میدهد؛ برای مثال، پس از یک بیماری طولانیمدت.
در اوج دوران همهگیری کرونا، زمانی که بسیاری از مدارس به آموزش از راه دور روی آوردند، کودکان زیادی دچار انزوا شدند. آنها به مدرسه رفتن به شکل آنلاین عادت کردند. در نتیجه، برای برخی از کودکان بسیار دشوار بود که از لاک خود بیرون بیایند و دوباره به مدرسه حضوری بازگردند.
ترس از مدرسه در سنین مختلف
راهکارهای کاهش ترس از مدرسه
امتناع از مدرسه میتواند در موقعیتهای مختلف رخ دهد. این موقعیت معمولا شدت مقاومت کودک را تعیین میکند.
مثلا، طبیعی است که کودکان خردسال هنگام رفتن به مدرسه برای اولین بار اضطراب داشته باشند. در بیشتر موارد، کودکان از جدا شدن از والدین خود میترسند و متناسب با سن خود سطحی از اضطراب جدایی خواهند داشت.
رفتن به مدرسه برای اولین بار تجربهای جدید است و کودکان ممکن است درباره آن احساس نااطمینانی داشته باشند. اغلب کودکان بهسرعت این ترسها را پشت سر گذاشته و در نهایت با اعتمادبهنفس و با اشتیاق به مدرسه میروند.
اگر این مقاومت بهطور طبیعی رفع نشود، کودکان ممکن است هر بار که از والدین جدا میشوند، دچار ناراحتی شدید شوند. آنها حتی ممکن است از مدرسه لذت ببرند اما همچنان نخواهند برای مدت طولانی از مراقبان خود جدا شوند. سن و میزان بلوغ معمولا در میزان مقاومت نسبت به حضور در مدرسه و طول دوره آن نقشی تعیینکننده دارد.
در کودکان پیشنوجوان (بین ۹ تا ۱۲ سال) امتناع از مدرسه اغلب ناشی از نگرانی درباره پذیرفتهشدن در جمع است. دانشآموزان در این سن ممکن است علایق خارج از مدرسه (مانند بازیهای ویدیویی) را جذابتر از فشارهای مدرسه بدانند.
در کودکان بزرگتر، اجتناب از مدرسه معمولا ناشی از ترس از وقوع اتفاقات منفی در مدرسه است. این ترس ممکن است ناشی از زورگویی مداوم، اخبار تیراندازی در مدرسه، یا مرتبط با نمرات و مسئولیتهای تحصیلی باشد.
علائم ترس از مدرسه
علائم ترس از مدرسه میتواند بسته به هر کودک متفاوت باشد. عوامل زمینهای مانند اضطراب عمومی و افسردگی نیز بر شدت این علائم تأثیر میگذارند. شایعترین نشانه اجتناب از مدرسه زمانی است که کودک تمایل نداشتن خود برای رفتن به مدرسه را ابراز میکند.
علائم جسمی
اغلب اوقات علائم اصلی ترس از مدرسه در کودکان جسمانی هستند. وقتی کودک به رفتن به مدرسه فکر میکند، ممکن است دچار این مشکلات شود:
- اسهال؛
- سردرد؛
- حالت تهوع و استفراغ؛
- دلدرد؛
- لرزش یا تکانهای غیرقابلکنترل.
این علائم ممکن است واقعی یا اغراقشده باشند. بهدلیل احتمال بیماری کودک، ممکن است والدین به او اجازه دهند مدرسه نرود. اگر کودک در خانه بماند، علائم ممکن است کاهش یابد.
علائم عاطفی و روانشناختی
کودکانی که از مدرسه امتناع میکنند اغلب احساسات شدیدی نسبت به مدرسه دارند. دانشآموزان ممکن است نشانههایی از اضطراب، افسردگی یا حمله پانیک بروز دهند. برخی از علائم روانشناختی ترس از مدرسه رایج عبارتاند از:
- وابستگی شدید، مانند ترس از جدا شدن از مراقب؛
- اضطراب و هیجانهای شدید هنگام آماده شدن برای ترک خانه و رفتن به مدرسه؛
- ترس از تاریکی؛
- کابوسهای شبانه؛
- بیمیلی به بیدارشدن، آمادهشدن یا رفتن به مدرسه؛
- تغییر در رفتار (کنارهگیری و گوشهگیری بیشتر، یا برعکس، رفتارهای پرخاشگرانه و واکنشی)؛
- مشکل در خوابیدن یا دیر به خواب رفتن؛
- انجام ندادن تکالیف یا افت تحصیلی در مدرسه؛
- نرفتن به مدرسه بدون اطلاع والدین؛
- اشتغال ذهنی با افکار مربوط به امنیت خود یا دیگران؛
- قشقرق یا بدخلقی شدید.
رفتارهای اجتنابی
کودکانی که بهطور مستمر غیبت میکنند، بهشکل فعالانه سعی میکنند از رفتن به مدرسه اجتناب کنند. آنها ممکن است بهطوری ارادی رفتارهایی در جهت فرار از مدرسه نشان دهند، چون مدرسه برایشان اضطرابآور است.
این کودکان ممکن است بهشدت از ترک خانه خودداری کنند؛ حتی در حال اعتراض روی زمین بیفتند. با وجود چنین رفتارهایی، اگر هم به مدرسه بروند، ممکن است مرتب درخواست ترک کلاس را داشته باشند.
شدت واکنشها و علائم ترس از مدرسه همیشه یکسان نیست. مثلا، علائم ممکن است با نزدیکشدن به امتحان پیشرو شدیدتر شوند.
دلایل ترس از مدرسه در کودکان
راهکارهای کاهش ترس از مدرسه
ترس از مدرسه میتواند دلایل مختلفی داشته باشد. بهطور کلی مشکلات در مدرسه یا خانه میتواند به اضطراب کودک نسبت به مدرسه دامن بزند. برای برخی کودکان، امتناع از مدرسه ممکن است ریشه در نگرانی از ترک خانه، اضطراب، افسردگی، مشکلات یادگیری، چالشهای اجتماعی یا تجربههای منفی در مدرسه مرتبط باشد.
معمولا کودکانی که از مدرسه اجتناب میکنند، دقیقا نمیدانند چرا احساس ناخوشی دارند. آنها ممکن است در بیان اینکه چه چیزی باعث ناراحتی یا دلخوریشان میشود، مشکل داشته باشند. کودکانی که دچار ترس از مدرسه هستند ممکن است بیرون از مدرسه با مسائل زیر دستبهگریبان باشند:
- ترس از خشونت در خانه یا در جامعه؛
- بیثباتی مالی؛
- بیثباتی غذایی؛
- نبود مسکن مناسب یا بیخانمانی؛
- کمبود توجه کامل و کافی از سوی والدین یا مراقب؛
- تغییرات مهم خانوادگی، مانند اسبابکشی، طلاق یا مرگ یکی از عزیزان.
ریشه ترس از مدرسه در کودکان اغلب در مشکلی زمینهای است و اغلب چندین دلیل همزمان وجود دارد. با اینکه هر کودک متفاوت از دیگری است، چند دلیل رایج برای امتناع از مدرسه وجود دارد.
چگونه با ترس کودک از مدرسه برخورد کنیم؟
در گام نخست، معاینه فرزندتان توسط پزشک میتواند بیماری جسمی را رد کند. پزشک همچنین میتواند به شما کمک کند فشارهایی که فرزندتان احساس میکند را بررسی کرده و برنامهای برای بازگشت او به مدرسه طراحی کنید. ترس از مدرسه میتواند برای والدین نگرانکننده باشد؛ بنابراین با خودتان و فرزندتان مهربان باشید. مهمترین نکته این است که به فرزندتان گوش دهید و سعی کنید آرام، صبور و با او همدل باشید.
مداخله فوری
شاید تصور کنید که بیمیلی کودک به رفتن به مدرسه مرحلهای گذرا است اما نباید این مشکل را نادیده بگیرید. مداخله زودهنگام به جلوگیری از جدیتر شدن امتناع از مدرسه کمک میکند. این موضوع باید جدی گرفته شود و با آن مانند مسئلهای که نیازمند مداخله فوری برای رسیدگی است برخورد شود.
شناسایی مسائل زمینهای
با مشارکت فرزندتان و مدرسه، الگوها یا محرکهای احتمالی را شناسایی کنید. ببینید آیا فرزندتان مشکلات اجتماعی یا چالشهای یادگیری درگیر است، یا اینکه اتفاقات یا محرکهایی باعث تغییر احساس کودک نسبت به مدرسه شدهاند. با فرزندتان درباره دلایلی که باعث میشود نخواهد به مدرسه برود صحبت کنید. آیا او از یک معلم خاص شکایت دارد؟ آیا بهتازگی دوستی را از دست داده است؟ نسبت به نگرانیهای او همدل، حمایتکننده و درککننده باشید. فراموش نکنید که ممکن است آنها نتوانند این مشکلات را بهطور کامل و واضح بیان کنند.
همفکری با کادر مدرسه
تا جایی که میتوانید زودتر با مدرسه فرزندتان صحبت کنید. با مدرسه در تماس منظم باشید. با همکاری مدرسه روی راهکارهایی کار کنید که به فرزندتان کمک میکند. از کارکنان مدرسه کمک بخواهید تا هنگام حضور کودک در مدرسه از او حمایت کنند. مثلا پرستار مدرسه یا معلم بهداشت میتواند درصورت بروز علائم و پس از رسیدگی به کودک او را تشویق کند به کلاس بازگردد.
تقویتکنندهها یا پاداشهای درونمدرسهای اهمیت ویژهای دارند و حضور در مدرسه را معنادار و لذتبخش میکنند. این مشوقها باید در محیط مدرسه باشند. این کار به فرزندتان کمک میکند مدرسه را مکانی راحتتر و مطلوبتر بداند. مثلا آیا درسی وجود دارد که از آن لذت ببرد؟ معلمی که با او ارتباط خوبی داشته باشد؟ دوستی که بتواند در تیم ورزشی کنارش باشد؟ ببینید آیا میتوانید با همکاری مدرسه این فرصتها را برای فرزندتان فراهم کنید. پیدا کردن یک جنبه مثبت برای انتظار کشیدن میتواند انگیزه فرزندتان را برای بازگشت به مدرسه افزایش دهد.
تأیید احساسات کودک
مهم است که تجربههای کودک خود را تأیید کنید بدون اینکه تلاش کنید مشکل او را کماهمیت جلوه دهید. هنگام گوش دادن به فرزندتان، نشان دهید که اضطراب او را درک میکنید، درعینحال بر اهمیت کنار آمدن با آن تأکید کنید. احساسات فرزندتان را تأیید کنید و به او بگویید میدانید چرا مضطرب یا ترسیده است. توضیح دهید که در مواجهه با ترسهایش به او کمک خواهید کرد و همیشه شنونده احساساتش خواهید بود.
مثلا میتوانید بگویید «میفهمم که ارائه جلوی همکلاسیها برایت خیلی سخت است. میدانم ترسناک است، اما مطمئنم که میتوانی از پسش بر بیایی.»
آشنایی با جو مدرسه در چند مرحله
اگر اضطرابهای فرزندتان شدید است، ممکن است رفتن مرحلهای به مدرسه مفید باشد. برای مثال:
- روز اول: او صبح بیدار میشود و لباس میپوشد. سپس او را به مدرسه میبرید تا کمی با فضا آشنا شود و بعد با هم به خانه بازمیگردید.
- روز دوم: فرزندتان ممکن است تنها نیم روز یا یک یا دو کلاس در مدرسه حاضر شود.
- روز سوم: یک روز کامل را در مدرسه بگذراند.
کاستن از دلخوشیهای ماندن در خانه
اگر فرزندتان در خانه میماند، اطمینان حاصل کنید که ایمن و راحت است، اما هیچ رفتار ویژه یا امتیازی به او ندهید. علائم او باید با درک و توجه مدیریت شوند. در صورتی که دلیل کودک موجه باشد، میتواند در تخت بماند، اما این نباید بهمعنای تعطیلی باشد. هیچ استفاده ویژه از موبایل و تبلت، میانوعده خاص یا ملاقاتکنندهای نباید وجود داشته باشد و کودک باید تحت نظارت باشد.
والدین نباید اجازه دهند فرزندان در ساعات مدرسه بخوابند یا بازی کنند. در این ساعات اولویت درس خواندن است حتی اگر کودک در خانه باشد. حتی میتوانید با مدرسه تماس بگیرید و تکالیفی که فرزندتان باید انجام دهد را بخواهید تا در خانه در طول روز انجام دهد.
درمان ترس از مدرسه در کودکان
راهکارهای کاهش ترس از مدرسه
کودکانی که علائم خفیف اسکلینوفوبیا دارند، ممکن است با کمک پدر، مادر، مراقب یا معلم خود بتوانند بر ترسهای مرتبط با مدرسه غلبه کنند. اگر علائم شدید باشد یا با اختلال روانی دیگری مرتبط باشد، برای درمان کودک میتوان از روشهای زیر بهره گرفت:
- رفتاردرمانی شناختی (CBT): رفتاردرمانی شناختی که اغلب بهعنوان درمان گفتوگومحور شناخته میشود، به کودکان کمک میکند افکار نادرست یا غیرمفید خود را شناسایی کنند. درمانگر به آنها میآموزد که چگونه این افکار نادرست را با افکار منطقی جایگزین کنند.
- درمان دیالکتیکی رفتاری (DBT): این روش با چهار مهارت به کودکان کمک میکند احساسات شدیدشان را مدیریت کنند. درمانگر دو مهارت مبتنی بر پذیرش و دو مهارت مبتنی بر تغییر را به کودک آموزش میدهد. هدف این است که کودکان بفهمند چگونه افکارشان بر رفتارشان تأثیر میگذارد و با درک این موضوع، بتوانند احساسات منفی و روابط خود را بهتر مدیریت کنند.
- مواجههدرمانی (Exposure Therapy): در این روش یک ترس خاص بهطور تدریجی در زندگی روزمره به کودک معرفی میشود. کودک ممکن است ابتدا تعاملات مدرسه را فقط در ذهن خود تصور کند و در نهایت با ترس در دنیای واقعی روبهرو شود.
- دارو درمانی: بهویژه اگر کودک دچار یک اختلال روانی دیگر باشد، دارو میتواند مفید باشد. مثلا ممکن است داروهای ضدافسردگی مانند مهارکنندههای بازجذب سروتونین (SSRIs) تجویز شود. داروهایی مانند سرترالین یا فلوکستین میتوانند اختلال اضطرابی زمینهای را درمان کنند.
بسیاری از کودکان با درمان مناسب، بر ترس از مدرسه غلبه میکنند اما در برخی دیگر، اضطراب مرتبط با مدرسه هرگز بهطور کامل از بین نمیرود. در چنین مواردی در کنار درمانهای رسمی، کودکان میتوانند راهبردهایی برای کنار آمدن با اضطراب بیاموزند، ازجمله:
- یادگیری تکنیکهای ذهنآگاهی یا مدیتیشن برای کاهش استرس؛
- تمرین تمرینهای تنفسی؛
- تکرار جملات مثبت و تأکیدی.
جمعبندی
ترس از مدرسه احساسی طبیعی است، اما نادیده گرفتن آن میتواند تأثیرات بلندمدتی بر رشد عاطفی و اجتماعی کودک بگذارد. مهمترین اقدام، درک و پذیرش احساس کودک و حمایت همدلانه از اوست. با گفتوگو، ایجاد ارتباط مثبت با مدرسه و تقویت مهارتهای فردی، میتوان این ترس را به حس اعتماد، آرامش و علاقه به یادگیری تبدیل کرد.
راهکارهای کاهش ترس از مدرسه
