اختلال اضطراب فراگیر؛ علت بروز و راههای کنترل
گاهی وقتها ذهن انسان درست مثل رادیویی است که هیچوقت خاموش نمیشود. حتی وقتی همهچیز آرام به نظر میرسد، این رادیو موجی از صداهای نگرانکننده پخش میکند؛ صداهایی که از آینده خبرهای بد میدهند، از گذشته ایراد میگیرند و اجازه نمیدهند لحظهی حال آرام بماند. کسی که دچار اختلال اضطراب فراگیر (GAD) است، دقیقاً چنین تجربهای دارد. او ممکن است سر کارش موفق باشد، خانوادهاش را دوست داشته باشد و زندگی روزمرهاش در ظاهر عادی باشد، اما در درون، همیشه در حال جنگ با دلشورههای بیپایان است. این دلشورهها نهتنها ذهن را درگیر میکنند، بلکه به جسم هم فشار میآورند و کیفیت زندگی را پایین میآورند.
اضطراب طبیعی در برابر اضطراب فراگیر
همهی ما اضطراب را تجربه کردهایم؛ پیش از امتحان مهم، جلسهی کاری، یا حتی وقتی عزیزمان دیرتر از معمول به خانه برمیگردد. این اضطرابها معمولاً موقتی هستند و بعد از رفع موقعیت استرسزا از بین میروند. اما در اختلال اضطراب فراگیر، تفاوت اصلی این است که نگرانیها هیچوقت تمام نمیشوند. حتی وقتی هیچ دلیل منطقی برای دلشوره وجود ندارد، ذهن فرد به دنبال سناریوهای بدبینانه میگردد. مثلاً ممکن است فرد مدام فکر کند: «اگر فردا اخراجم کنند چه؟»، «اگر خانوادهام بلایی سرشان بیاید چه؟»، «اگر امروز اشتباه بزرگی کرده باشم چی؟». این نگرانیها روزها، هفتهها و حتی ماهها ادامه پیدا میکنند و بهمرور، توان روانی فرد را تحلیل میبرند.
نشانههای اختلال اضطراب فراگیر
-
نگرانی مداوم و افراطی: فرد تقریباً همیشه دلشوره دارد، حتی برای مسائل سادهای مثل اینکه «مبادا دیر به جلسه برسد» یا «مبادا یکی از عزیزانش تصادف کند». این نگرانیها بهطور غیرمنطقی شدت پیدا میکنند.
-
بیقراری و تنش ذهنی: ذهن در حالت آمادهباش است، مثل اینکه خطری بزرگ در راه باشد. نتیجه آن، ناتوانی در آرام گرفتن و احساس دائمی ناامنی است.
-
مشکلات تمرکز: چون ذهن مدام درگیر سناریوهای منفی است، تمرکز روی کار یا درس به شدت دشوار میشود. فرد ممکن است بارها یک جمله را بخواند اما چیزی به خاطر نسپرد.
-
علائم جسمی: گرفتگی عضلات، سردردهای مزمن، دلدرد یا حالت تهوع، تپش قلب و عرق کردن، نشانههایی هستند که بدن در واکنش به اضطراب فراگیر نشان میدهد.
-
اختلال خواب: خوابیدن سخت میشود یا فرد بارها در نیمهشب با دلشوره بیدار میشود. همین کمخوابی بهمرور اضطراب را شدیدتر میکند.
-
اجتناب رفتاری: برای اینکه اضطراب کمتر شود، فرد ممکن است از موقعیتها یا آدمهای خاص دوری کند. اما این اجتناب، دایرهی زندگی اجتماعی را تنگتر کرده و خودش اضطراب را پایدارتر میسازد.
تبعات اضطراب فراگیر در زندگی روزمره
زندگی با GAD مثل رانندگی در یک جادهی همیشه مهآلود است. هیچوقت معلوم نیست چند متر جلوتر چه چیزی منتظر است و همین ابهام باعث میشود فرد مدام پایش را روی ترمز بگذارد. این وضعیت در زندگی واقعی به شکل کاهش بهرهوری در کار، مشکلات جدی در روابط خانوادگی و حتی مشکلات جسمی ظاهر میشود. وقتی ذهن همیشه درگیر نگرانی است، انرژی کمی برای لذت بردن از زندگی باقی میماند. به همین دلیل است که افراد مبتلا به GAD گاهی میگویند: «حتی وقتی همهچیز خوب پیش میرود، من نمیتوانم خوشحال باشم، چون میترسم بعدش اتفاق بدی بیفتد.» این نگرانی مداوم مثل باری است که هر روز سنگینتر میشود.
چرا اختلال اضطراب فراگیر ایجاد میشود؟
-
عامل ژنتیکی: تحقیقات نشان دادهاند که اگر یکی از اعضای خانواده دچار اضطراب یا افسردگی باشد، احتمال بروز GAD در سایر اعضا بیشتر میشود. این یعنی زمینهٔ ژنتیکی میتواند نقش مهمی داشته باشد.
-
تغییرات شیمیایی مغز: تعادل میان مواد شیمیایی عصبی مثل سروتونین و دوپامین اگر به هم بخورد، مغز بیشتر تمایل به افکار منفی و نگرانی پیدا میکند. این مسئله باعث میشود اضطراب به شکل طولانیمدت باقی بماند.
-
تجربههای زندگی و محیط: کودکانی که در محیطهای پرتنش یا با والدین بیشازحد سختگیر بزرگ میشوند، در بزرگسالی بیشتر مستعد اضطراب هستند. همچنین فشارهای مالی یا شغلی در بزرگسالی میتوانند جرقهٔ این اختلال باشند.
-
ویژگیهای شخصیتی: افراد کمالگرا، حساس یا کسانی که بیشازحد مسئولیت دیگران را بر دوش میکشند، بیشتر در معرض ابتلا به GAD قرار دارند، چون کوچکترین خطا یا اتفاق برایشان بزرگ جلوه میکند.
-
شرایط پزشکی و جسمی: برخی مشکلات جسمی مانند تیروئید پرکار یا دردهای مزمن میتوانند اضطراب را تشدید کنند یا حتی علائم GAD را به وجود بیاورند.
روشهای درمان و کنترل اختلال اضطراب فراگیر
-
رواندرمانی (بهویژه CBT): درمان شناختی رفتاری (CBT) یکی از شناختهشدهترین روشها برای درمان اضطراب فراگیر است. در این روش فرد یاد میگیرد الگوهای فکری منفی خود را شناسایی کند، آنها را به چالش بکشد و با جایگزینهای منطقیتر، شدت نگرانیها را کاهش دهد. مثلاً اگر ذهن میگوید «حتماً فردا اخراجم میکنند»، در CBT فرد میآموزد شواهد واقعی را بررسی کند: «آیا واقعاً اخراج محتمل است یا این فقط یک فکر اغراقشده است؟»
-
درمان پذیرش و تعهد (ACT): در این روش تمرکز بر این نیست که اضطراب را به زور از بین ببریم، بلکه فرد یاد میگیرد آن را بپذیرد و به آن اجازه ندهد مسیر زندگیاش را تعیین کند. کسی که ACT را تمرین میکند، ممکن است همچنان دلشوره داشته باشد، اما به جای فلج شدن، کارهای مهم زندگیاش را ادامه میدهد.
-
دارودرمانی: در مواردی که اضطراب شدید است و مانع عملکرد روزانه میشود، روانپزشک ممکن است دارو تجویز کند. داروهایی مثل SSRIs و SNRIs سطح انتقالدهندههای عصبی را متعادل میکنند و باعث میشوند افکار منفی و نشانههای جسمی کاهش پیدا کنند. نکته مهم این است که این داروها اعتیادآور نیستند، اما باید تحت نظر پزشک مصرف و تنظیم شوند.
-
تغییر سبک زندگی: شیوهی زندگی سالم میتواند تأثیر چشمگیری بر کاهش اضطراب داشته باشد. ورزش منظم (مثل پیادهروی سریع یا یوگا)، خواب کافی و برنامهریزیشده، و تغذیهی متعادل، همه عواملی هستند که بدن را در برابر تنش مقاومتر میکنند. برعکس، مصرف بیشازحد کافئین و الکل معمولاً اضطراب را تشدید میکند و بهتر است محدود شوند.
باورهای نادرست درباره اضطراب
خیلیها فکر میکنند اضطراب فراگیر فقط یک نوع استرس طبیعی است و نیازی به درمان ندارد، اما این تصور اشتباه است. اضطراب فراگیر یک بیماری روانی واقعی است که بدون درمان میتواند سالها ادامه پیدا کند. بعضیها هم باور دارند فرد باید خودش را کنترل کند و اگر نمیتواند، یعنی ضعیف است. این هم اشتباه است. اضطراب فراگیر به ارادهی صرف مربوط نیست و به درمان تخصصی نیاز دارد. باور غلط دیگر درباره داروهاست؛ بعضی فکر میکنند مصرف دارو حتماً اعتیادآور است، درحالیکه داروهای استاندارد اضطراب هیچ وابستگی ایجاد نمیکنند.
اختلال اضطراب فراگیر یک تجربهی طاقتفرساست؛ مهمانی ناخواندهای که شبانهروز در ذهن فرد میچرخد و آرامش را میگیرد. اما خبر خوب این است که میتوان آن را کنترل کرد. رواندرمانی، دارودرمانی، تغییر سبک زندگی و تمرینهای آرامسازی همه ابزارهایی هستند که به فرد کمک میکنند زندگیاش را پس بگیرد. مهمتر از همه، دانستن این حقیقت است که هیچکس تنها نیست. درخواست کمک از متخصصان روانشناسی و روانپزشکی نشانهی ضعف نیست، بلکه شجاعتی بزرگ است. هر قدمی که فرد برای درمان برمیدارد، او را یک قدم به آرامشی واقعی نزدیکتر میکند.
